Draaiorgels

Deze instrumenten zijn erg populair in Nederland; je ziet ze op straat en hoort ze al van verre aankomen. Ze worden meestal begeleid door twee of drie mannen, waarvan er één het stuurwiel van het instrument bestuurt, beweegt en draait, terwijl de anderen geld innen van voorbijgangers met ouderwetse koperen blikjes. Deze rammelen luid om je aandacht te trekken en je te laten doneren.

Een Italiaan, Ludovico Gavioli, bouwde in 1850 een klein draaiorgel. Zijn zoon kreeg het voor elkaar om het een melodie te laten spelen door er een boek met gaatjes in te plakken. Het was niet echt een boek zoals wij dat kennen; het was meer een kartonnen rol die zigzaggend vouwt. Luchtdrukmeters registreerden de gaatjes en lieten het op bepaalde instrumenten melodieën spelen. Dat kon een orgel zijn, maar ook slagwerk, een accordeon of een xylofoon.

De kartonnen rollen zijn vrij kwetsbaar en zwaar en werden al snel vervangen door papieren rollen. Tegenwoordig worden ze meestal computergestuurd en worden ze zelden meer met de hand bediend. Een generator zorgt voor het draaien van het wiel.

De familie Perlee
De familie Perlee is de oudste draaiorgelbouwersfamilie van Nederland. Het bedrijf bestaat nog steeds en is gevestigd aan de Westerstraat 119.
Hun draaiorgel, Arabia (Arabisch), is bekend; de reputatie reikt tot ver buiten de Nederlandse grenzen. Het staat ook op de lijst van rijksmonumenten.
Hun bedrijf werd opgericht in 1875 en heet nu het Gijs Perlee Draaiorgelmuseum. Het is gevestigd aan de Westerstraat in het hart van de Jordaan.

Een ander orgel van hen heet de Puntkap, en dat orgel staat samen met Arabia tentoongesteld in het museum, maar er wordt nog steeds aan gewerkt. Er worden nieuwe orgels gebouwd en oude gerestaureerd met behulp van 19e-eeuwse apparatuur. Het is er allemaal te zien, dit oude vakmanschap, maar er is meer: je kunt ook van de gelegenheid gebruikmaken om een van de grote instrumenten daadwerkelijk te bedienen. Om een rol op zijn plaats te zetten, aan het grote wiel te draaien en de muziek te laten klinken.

Wat dit museum uniek maakt, is onder andere de romantische sfeer van lang vervlogen tijden. Je ruikt het hout, de lijm en het leer, en je hoort hoe het gestemd wordt.

Orgelpijpen van hout
De pijpen van een draaiorgel zijn gemaakt van hout; de balg blaast lucht door de pijpen en er komt geluid uit. Het belangrijkste verschil tussen een draaiorgel en andere pijporgels, zoals bijvoorbeeld een kerkorgel, is dat de andere orgels door mannen worden aangestuurd, terwijl het draaiorgel wordt aangestuurd door kartonnen of papieren rollen. Hoewel de orgelmeester weliswaar aan het wiel draait dat de luchtstroom veroorzaakt, komt de muziek zelf uit het orgelboek en niet uit zijn vingers.

Zijn ze typisch Nederlands of niet?
Vroeger waren er meer dan 300 orgelbouwers actief in Duitsland, Italië, België en Frankrijk. Hoewel de meeste van die kerken die ze bevoorraadden, beweerden dat draaiorgels niet echt typisch Nederlands zijn, zijn wij het daar niet mee eens.

Het fenomeen draaiorgel komt alleen in Nederland voor; pijporgels zijn wereldwijd vrij algemeen en worden in veel kerken en huizen gebruikt, maar draaiorgels niet. Technisch gezien is een draaiorgel een pijporgel; het verschil is dat het wordt aangestuurd door een rol en niet door de vingers van een mens, en dat het meestal mobiel is. De draaiorgelmeesters van de straat spelen allerlei soorten muziek, van typische klassiekers zoals "Tulpen uit Amsterdam" tot Michael Jackson en Ricky Martin.

Een van de orgels is vaak te zien op haar Damrak, vlakbij de Dam; de markten in de Jordaan zijn ook bekende orgelhangars. Wees niet verbaasd als je daar het orgel De Bandit tegenkomt. Orgels verschenen voor het eerst rond 1868 in de Amsterdamse straten, althans toen kregen ze voor het eerst een wettelijke vergunning om hun werk te doen. Als ik het mis heb, aarzel dan niet om me te corrigeren.